بیتومن به عنوان یکی از باارزشترین و کاربردیترین مواد معدنی شناخته میشود که بیشتر از 150 استفاده صنعتی دارد. کشورهای مختلفی در نقاط مختلف جهان دارای معادن متعدد گیلسونایت هستند و کشور ایران نیز به عنوان یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان از نظر منابع زیرزمینی دارای تعداد زیادی معدن قیر طبیعی است.
Bitumen در حقیقت یک واژه سانسکریت است که به قطران زغالسنگ گفته میشود. به صورت کلی بیشتر از 15 درصد کل بیتومن جهان در معادن کشور ایران وجود دارد که عمدتاً در استانهای غربی قرار دارند. در ادامه مطلب به بررسی ویژگیها، کاربردها و همچنین معدن بیتومن در ایران پرداخته میشود.
بیتومن یک ماده سیاهرنگ
همانطور که گفته شد بیتومن یا بیتومین یک ماده سیاهرنگ است و خمیری شکل است و با نامهای دیگری همچون گیلسونایت، قیر معدنی ، آسفالت طبیعی، آسفالت سخت، آسفالت معدنی، زاگرونایت و Uintaite نیز شناخته میشود و از دل زمین به دست میآید. این ماده سازگاری بسیار بالایی با مواد نفتی دارد با توجه به حلالیت بالا در حلالهای آلی، آبگریزی عالی، چسبندگی مناسب و قابلیت ضد سرطانی بودن میتواند بیشتر از 150 کاربرد صنعتی داشته باشد. در اصل قیر طبیعی یا بیتومن یک ترکیب هیدروکربنی است که میتواند در دماهای 160 تا 220 درجه ذوب شود.
بیتومن از زمان سومریها و آشوریها استفاده شده و مصریان باستان برای مومیایی کردن اجساد از آن بهره برده و یونانیان نیز برای ساخت مجسمهها از آن استفاده میکردند. استفاده از این ماده به شکل امروزی از سال 1917 رواج پیدا کرده و امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
ترکیبات اصلی بیتومن
در حقیقت میتوان گفت ترکیبات شیمیایی انواع قیرها مشابه هستند اما با توجه به منابع و فرآیندهای انجام شده در زمان تصفیه ممکن است تغییراتی داشته باشند. به صورت کلی این مواد هیدروکربنی میتوانند ترکیبات شیمیایی مختلفی داشته باشند چرا که مولکولهای قیر ترکیبی از آلکانها، مولکولهای هترو حاوی گوگرد، اکسیژن، نیتروژن و فلزات، روغن، مواد معطر، آسفالیت و رزین هستند. به صورت کلی گیلسونایت یا بیتومن شامل 4 نوع ترکیب مختلف است که به شرح زیر میباشند:
- آروماتیکهای قطبی مانند فنل ها و اسیدهای کربوکسیلیک
- آسفالتینها که شامل فنلها و ترکیبات هتروسیکلیک هستند
- آروماتیکهای نفتنیک شامل ترکیبات آروماتیک پلی سیکلیک نیمه هیدروژنه
- هیدروکربنهای اشباع
معدن بیتومن در ایران
کشور ایران به عنوان قطب بیتومن خاورمیانه شناخته میشود چرا که بیشتر از 15 درصد بیتومن جهان در ایران قرار دارد که از کیفیت بسیار بالایی نیز برخوردار است. کشورهای مختلفی در قارههای مختلف معادن بیتومن متعددی دارند که قیر طبیعی آنها میتواند از نظر میزان خاکستر، درصد خلوص، درصد مواد معدنی و ترکیبات مختلف با هم متفاوت باشند. کشورهای آمریکا، کانادا، روسیه، استرالیا، ونزوئلا و … از جمله بارزترین کشورهایی هستند که سالانه حجم وسیعی از بیتومن را تولید کرده و به بازارهای جهانی عرضه میکنند.
کشور ایران به عنوان سومین کشور جهان از نظر تعداد معدن گیلسونایت و حجم تولید این ماده شناخته میشود. هرکدام از استانهای غربی مانند کرمانشاه، ایلام، همدان، خوزستان و لرستان دارای دهها معدن قیر معدنی هستند که از کیفیت بسیار بالایی نیز برخوردار هستند.
بارزترین منابع بیتومن ایران
بیشترین تعداد معدن بیتومن در ایران در استان ایلام قرار دارد و بر اساس آخرین آمارها در این استان بیشتر از 20 معدن فعال وجود دارد که میتواند بیشتر از 70 درصد کلی بیتومن کشور را تشکیل دهد. در حقیقت بارزترین منابع قیر معدنی ایران در استان ایلام و خصوصاً در شهر ایوان وجود دارند و این استان به عنوان قلب بیتومن خاورمیانه شناخته میشود. البته باید توجه داشت که فقط 7 معدن از کل معادن این استان فعال بوده و سالانه 25 هزار تن گیلسونایت از این معادن استخراج میشود.
بر اساس پیشبینیها و محاسبات مختلف علمی فقط در استان ایلام 500 هزار تن بیتومن قطعی و بیش از 900 هزار تن بیتومن به صورت احتمالی وجود دارد که ارزش ریالی بسیار بالایی دارد و میتواند اقتصاد کشور را دگرگون کند. بارزترین و شاخصترین معدن بیتومن در ایران که در شهر ایوان ایلام قرار دارد سالانه بیشتر از 3 هزار تن قیر معدنی تولید میکند
مهمترین کاربردهای بیتومن
همانطور که گفته شد این ماده کاملاً غیر سمی بوده و به دلیل ویژگیهایی همچون آبگریزی بالا، چسبندگی عالی، سازگاری با مواد نفتی و … کاربردهای متعددی دارد. از مهمترین کاربردهای این قیر معدنی و پودر گیلسونایت میتوان به مواردی همچون استفاده در تولید ایزوگام ، استفاده در صنعت ریختهگری، استفاده در مصالح ساختمانی، استفاده در صنعت چاپ و جوهر، تولید پوششهای ضد خوردگی، کاربرد قیر در آسفالت ، استفاده از گیلسونایت در گل حفاری، استفاده از گیلسونایت در صنایع رنگسازی و اپوکسی ، استفاده در صنعت پزشکی، استفاده در صنعت ریختهگری، صنعت فولاد و حفاری، استفاده در صنعت خودروسازی و … اشاره کرد.
صادرات قیر طبیعی ایران
همانطور که گفته شد تعدد معدن بیتومن در ایران باعث شده است که این کشور به تنهایی 15 درصد از قیر طبیعی دنیا را تأمین کند. بیتومن موجود در معادن ایران از جمله باکیفیتترین بیتومنهای جهان هستند به همین دلیل در بسیاری از کشورها جایگاه ویژهای داشته و صادرات این ماده رونق بالایی دارد.
سالانه صدها هزار تن گیلسونایت از معادن مختلف ایران به کشورهای مختلفی همچون ترکیه، افغانستان، امارات و … صادر میشود. البته باید توجه داشت که بزرگترین مشکل صادرات قیر ایران خام فروش آن است و درحالیکه میتوان از فروش این ماده ارز بسیار زیادی وارد کشور کرد با خام فروشی آن پول بسیار جزئی و کمی وارد کشور میشود. در حقیقت 90 درصد از بیتومن صادراتی ایران به صورت خام به کشورهای دیگر عرضه میشود.
خرید گیلسونایت
برای خرید پودر گیلسونایت و قیر معدنی باید به فاکتورها و پارامترهای مختلفی توجه داشت که مهمترین و بارزترین آنها شامل مواردی همچون نوع گیلسونایت و بیتومن، درصد خلوص، کاربرد بیتومن، اندازه و حجم بیتومن و … میباشند. همچنین قیمت این ماده معدنی ارزشمند میتواند تحت تأثیر فاکتورهایی همچون کیفیت قیر طبیعی، شکل و اندازه گیلسونایت، میزان تقاضا، منطقه و معادن گیلسونایت، فصلهای سال، زمان دریافت و تحویل گیلسونایت، نحوه بستهبندی، نوسانات ارزی، میزان صادرات و … باشد و نمیتوان قیمتی قطعی برای آن عنوان کرد.
جمعبندی نهایی
قیر معدنی یا بیتومن از جمله مواد زیرزمینی است که میتواند بیشتر از 150 کاربرد صنعتی داشته باشد. تعدد معدن بیتومن در ایران باعث شده است که بیشتر از 15 درصد بیتومن جهان در ایران تولید شود و استان ایلام با داشتن معادن متعدد به عنوان قلب بیتومن خاورمیانه شناخته شود. از مهمترین کاربردهای بیتومن میتوان به راهسازی، ساختمانسازی، حفاری، تأسیسات، پزشکی و … اشاره کرد.