خاک همانند آب و هوا از مهم‌ترین فاکتورهای مورد نیاز برای تداوم حیات انسان و سایر موجودات است و به همین دلیل آلودگی آن می‌تواند اهمیت بسیار زیادی داشته باشد. عوامل مختلفی می‌توانند در آلوده کردن خاک تأثیر داشته باشند که یکی از مهم‌ترین آنها منابع نفتی هستند. آلودگی خاک با منابع نفتی در سال‌های اخیر توسعه بیشتری پیدا کرده و همین امر باعث شده است که حتی صنعت کشاورزی، غذا و دارو نیز تحت تأثیر قرار بگیرد.
در اصل موارد مختلفی می‌توانند در آلوده کردن خاک تاثیرگذار باشند که مهم‌ترین آنها شامل فاضلاب‌های صنعتی، استفاده از سموم، پسماندها و مدیریت نادرست و … هستند. در ادامه مطلب به بررسی تأثیر منابع نفتی بر آلودگی خاک پرداخته خواهد شد.
آلودگی نفتی چیست؟
آلودگی نفتی یا Oil pollution به نوعی از آلودگی‌ها گفته می‌شود که می‌تواند در اثر نشت نفت، ترکیدن لوله‌های نفت، حفاری نفتی، اکتشاف منابع جدید، سرریز نفت از چاه‌ها، تأسیسات نفتی و … ایجاد می‌شود و می‌تواند خاک، آب و هوا را آلوده کند. البته امروزه تلاش‌های بسیاری زیادی برای جایگزین کردن مواد و انرژی‌های نفتی شکل گرفته است.
اثرات آلودگی خاک با منابع نفتی
در حقیقت آلودگی‌های نفتی در خاک می‌تواند منجر به تغییر خصوصیات فیزیکی و تغییر در بافت و ساختار شود. آلودگی خاک می‌تواند اهمیت بسیار زیادی برای پی سازه‌ها، مخازن نفتی، پایداری شیب‌های خاکی و… داشته باشد. با توجه به آنکه امروزه حذف مواد آلاینده از خاک می‌تواند بسیار هزینه‌بر باشد پیشگیری از آن اهمیت و ضرورت بسیار زیادی دارد.
- وجود آلودگی‌های ناشی از مشتقات نفتی در خاک باعث می‌شود که تغییرات منفی متعددی در خاک ایجاد شود و این تغییرات می‌توانند باعث نشت غیر همگن در سطح و عمق خاک شود و در نهایت حوادث فراوانی به همراه خواهد داشت.
- زمانی که میزان آلودگی‌های نفتی در خاک بیشتر از 20 درصد باشد می‌تواند مقاومت خاک را با افت بسیار شدیدی مواجه کند.
- آلودگی‌های نفتی می‌توانند انواع خصوصیات ژئوتکنیکی خاک شامل مواردی همچون درصد رطوبت، چگالی دانه‌ها، دانه‌بندی، حدود اتربرگ، هم ارز ماسه، دانسیته در محل، تراکم، برش مستقیم، ضرایب تحکیم و … را تحت تأثیر قرار بدهند.
عوارض آلودگی‌های خاک با مواد نفتی
همان‌طور که گفته شد آلودگی خاک با منابع نفتی مانند گازوئیل، قیر طبیعی ، روغن‌ها و … می‌تواند اثرات منفی متعددی بر روی ویژگی‌ها و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک داشته باشد اما این عارضه‌ها فقط مختص خاک نخواهد بود و می‌تواند دامنه گسترده‌تری داشته باشد که مهم‌ترین آنها شامل موارد زیر هستند:
- آلودگی خاک با محصولات و مواد نفتی می‌تواند تأثیرات منفی متعددی بر روی رشد گیاهان داشته باشد.
- آلودگی‌های خاک می‌تواند در سلامت انسان‌ها و سایر جانداران نیز اثرات مخرب و منفی متعددی داشته باشد.
- آلودگی‌های ناشی از مواد شیمیایی همچون هیدروکربن‌های نفتی، هیدروکربن‌های آروماتیک چندهسته‌ای (مانند نفتالین و بنزن)، حلال‌ها و … می‌توانند در آلوده شدن آب‌های زیرزمینی نیز مؤثر باشند و در نهایت این آلودگی‌ها وارد چرخه سلامت گیاهان و جانداران شوند.
- کاهش بازدهی خاک در اثر آلوده شدن می‌تواند امنیت غذایی را تحت تأثیر قرار بدهد و هزینه‌های بسیار زیادی برای برگرداندن این امنیت لازم باشد.
راهکارهای پیشگیری و برطرف کردن آلودگی‌های نفتی خاک
همان‌طور که گفته شد آلودگی خاک با منابع نفتی می‌تواند اثرات مخرب بسیار زیادی بر روی زندگی گیاهان و جانداران داشته باشد. بهترین روش برای مقابله با آلودگی‌های نفتی خاک پیشگیری از وقوع این آلودگی‌ها است چرا که برطرف کردن آنها بعد از وقوع می‌تواند هزینه‌های متعددی به همراه داشته باشد. استفاده از روش های مکانیکی و شیمیایی مختلف برای حذف آلودگی های نفتی کارایی محدودی دارند و از نظر هزینه نیز به‌صرفه نخواهند بود.
از جمله رایج‌ترین کارها برای پاکسازی مناطق آلوده به مواد نفتی شامل روش هاي فیزیکی (سوزاندن، ابزارهاي جمع کننده و …)، روش‌های شیمیایی (شامل استخراج از طریق حلال ها و …) و روش‌های زیستی (تهویه زیستی، افزایش زیست توده میکروبی و …) هستند.
می‌توان گفت که بهترین، مؤثرترین و کم‌هزینه‌ترین روش برای آلودگی‌زدایی از خاک استفاده از روش زیست پالایی است که با استفاده از کاربرد گیاهان سبز انجام می‌شود. این روش علاوه بر صرفه اقتصادی می‌تواند کاملاً ایمن و بی‌خطر باشد و هیچ‌گونه تأثیر منفی بر اکوسیستم نداشته باشد. در حقیقت حذف آلودگی خاک با منابع نفتی توسط زیست پالایی می‌تواند مزیت‌های متعددی داشته باشد که مهم‌ترین آنها به شرح زیر هستند:
- این روش می‌تواند مواد زیاد را تصفیه کند.
- این روش می‌تواند آلاینده‌ها را به صورت کامل تجزیه کند.
- این روش می‌تواند بسیاری از ترکیباتی را که به عنوان مواد خطرناک شناخته می شوند به مواد بی‌ضرر یا کم‌ضرر تبدیل کند.
- این روش هزینه‌های بسیار کمتری در مقایسه با روش‌های دیگر دارد و هیچ‌گونه وقفه‌ای در سایر فعالیت‌های معمول در خاک ایجاد نخواهد کرد.
جمع‌بندی نهایی
آلودگی خاک با استفاده از منابع و هیدروکربن‌های نفتی و آروماتیک در سال‌های اخیر به یکی از معضلات بزرگ در سراسر جهان تبدیل شده است. این آلودگی‌ها می‌تواند ناشی از ترکیدگی لوله‌های انتقال نفت، نشت نفت، حفاری‌های نفتی، اکتشاف منابع جدید، سرریز نفت از چاه‌ها، تأسیسات نفتی و … باشد.
آلودگی‌های نفتی می‌تواند در کاهش مقاومت خاک، تغییر در خصوصیات ژئوتکنیکی خاک، تغییر در خصوصیات شیمیایی و فیزیکی و … نقش ویژه‌ای داشته باشد و در نهایت چرخه سلامت انسان و جانداران، گیاهان و همچنین امنیت غذایی را تحت تأثیر قرار بدهد. البته شرکت‌هایی مانند قیر غرب نیکان در تلاش هستند که با استفاده از منابع طبیعی مانند گیلسونایت آلودگی‌های نفتی کمتری به محیط زیست و خاک وارد کنند.